جاجیم دوزی ریشه فرش – جاجیم، یکی از هنرهای باستانی و سنتی ایرانی است که قدمتی دیرینه در تاریخ فرهنگی ایران دارد. این هنر به نوعی بافندگی اطلاق میشود که با استفاده از نخهای رنگی و طرحهای متنوع، پارچههایی مقاوم و زیبا تولید میکند. جاجیم دوزی با ویژگیهای خاص خود، همچون بافت متراکم و دوام بالا، در گذشته بهویژه در مناطق روستایی و عشایری ایران، برای تولید پوشاک و فرشهای کاربردی به کار میرفته است. این هنر که از دوران قدیم در بین اقوام مختلف ایرانی رواج داشته، نشاندهنده ذوق و سلیقه هنری مردم ایران است و همچنان در برخی مناطق کشور بهویژه در استانهای غربی و شمالغربی، بهعنوان یک هنر سنتی و ارزشمند شناخته میشود.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره جاجیم دوزی، تاریخچه و جایگاه آن در فرهنگ ایرانی، و همچنین روشهای نگهداری و ترمیم این هنر باستانی، با ما در تیم قالیشویی غرب تهران همراه باشید تا در ادامه مقاله، به بررسی دقیقتری از این هنر زیبا و ارزشمند بپردازیم.
جاجیم چیست؟ (جاجیم دوزی ریشه فرش)
جاجیم یا جاجِم نوعی زیرانداز دو رو است. این دستبافت سنتی، که با دست انجام میشود، از پارچهای ضخیم و مشابه پِلاس تشکیل شده که از نخهای رنگین و ظریف پشمی یا پنبهای یا ترکیبی از هر دو بافته میشود.
مواد اولیه برای ساخت جاجیم معمولاً پشم است و از نظر جنسیت مشابه گلیم میباشد. جاجیمها در چهار بخش جداگانه بافته میشوند و پس از اتمام بافت، به یکدیگر متصل و دوخته میشوند. در فرایند بافت جاجیم، دار به صورت افقی روی زمین قرار میگیرد. این نوع بافت میتواند یکرو یا دورو باشد، که این ویژگی به علت وجود تارهای اضافی است که نقش مایه را ایجاد میکنند. این تارها گاهی در فاصله بین دو نقش مایه آزادانه در پشت بافته کشیده شدهاند.
تاریخچه هنر جاجیمبافی یاجاجیم دوزی ریشه فرش
هنر جاجیمبافی هنوز به طور دقیق تاریخچه مشخصی ندارد. با توجه به اینکه بافتهها و منسوجات پشمی به مرور زمان بر اثر عوامل طبیعی مانند سرما و گرما از بین میروند، نمیتوان تاریخ دقیقی برای آغاز این هنر تعیین کرد. اما با استناد به پیشینه هنر نساجی که براساس مدارک کشف شده قدمتی بالغ بر ۶۵۰۰ سال دارد، میتوان حدس زد که هنر جاجیمبافی نیز قدمتی نزدیک به همان دوران داشته باشد.
جاجیمبافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران، از دیرباز در میان خانوادههای روستایی و عشایر محبوبیت و رواج داشته است. این هنر در استانهای آذربایجان شرقی، اردبیل، زنجان، کرمانشاه، کردستان، همدان، لرستان و فارس به وفور دیده میشود. در یک نگاره متعلق به قرن هشتم هجری، جاجیمی با نقش نوارهای مورب مشاهده میشود که به عنوان روانداز استفاده میشده است. ایرانیان در گذشته، جاجیم را بر روی کرسی و رختخوابهای کنار اتاق میانداختند یا از آن به عنوان رختخوابپیچ، روانداز و حتی رویه لحاف استفاده میکردند.
مواد به کار رفته در جاجیم
جاجیم از مواد اولیه مختلفی تشکیل شده که هر کدام نقش مهمی در ویژگیها و کیفیت این نوع بافته دارند. به طور کلی، مواد اصلی مورد استفاده در جاجیم عبارتند از:
پشم:
یکی از مهمترین مواد اولیه در بافت جاجیم است. پشم به دلیل دوام و قابلیت حفظ گرما، به عنوان ماده اصلی در بسیاری از انواع جاجیم به کار میرود. نخهای پشمی رنگین و ظریف برای ایجاد طرحها و نقشهای مختلف استفاده میشوند.
پنبه:
پنبه نیز به عنوان یکی از مواد اولیه مورد استفاده در جاجیم است. نخهای پنبهای به دلیل نرمی و قابلیت رنگپذیری، در ترکیب با پشم به کار میروند تا جاجیمهایی با بافت متنوع و زیبا تولید شود.
ترکیب پشم و پنبه
: در برخی موارد، جاجیمها از ترکیب نخهای پشمی و پنبهای ساخته میشوند. این ترکیب باعث میشود تا جاجیمها ویژگیهای هر دو ماده را داشته باشند؛ یعنی دوام و گرمای پشم همراه با نرمی و لطافت پنبه.
رنگهای طبیعی:
برای رنگآمیزی نخهای پشمی و پنبهای، از رنگهای طبیعی استفاده میشود. این رنگها معمولاً از گیاهان، ریشهها، میوهها و مواد معدنی استخراج میشوند و به جاجیمها جلوهای سنتی و طبیعی میبخشند.
ابریشم:
در برخی جاجیمهای نفیس و گرانقیمت، از نخهای ابریشمی نیز استفاده میشود. ابریشم به دلیل براقیت و لطافت خود، جاجیم را بسیار زیبا و مجلل میکند.
استفاده از این مواد اولیه با دقت و هنر خاصی صورت میگیرد تا جاجیمهایی با کیفیت بالا و طرحهای زیبا تولید شود. این مواد باعث میشوند جاجیمها هم کاربردی و هم تزئینی باشند، و در طول زمان ماندگاری و زیبایی خود را حفظ کنند.
کاربردهای جاجیم
جاجیم به دلیل نداشتن پرز و دو رویه بودن، یکی از منسوجات چندمنظوره و پرکاربرد در فرهنگ ایرانی است. در گذشته، از جاجیم به عنوان روانداز، زیرانداز، پلاس، فرش و رختخوابپیچ استفاده میشده است. همچنین در هنگام کوچ عشایر، جاجیم به عنوان بستهبندی و جابهجایی اسباب و لوازم کاربرد داشته و گاه به عنوان بالاپوش گرم نیز مورد استفاده قرار میگرفته است.
در بسیاری از خانوادههای روستایی، جاجیم به عنوان هدیهای باارزش در چشمروشنی و جهیزیه تازهعروسان داده میشد. یکی از مهمترین کاربردهای جاجیم در گذشته، استفاده از آن برای رو کرسی بوده است. امروزه، این هنر دست زیبا در وسایلی چون انواع پشتی، روتختی، روپشتی، موتکازین، کیفهای جاجیمی، روکش مبل، روکش صندلی اتومبیل، روفرشی، سفره نان، سجاده، کوسن، دمپایی، پاتابه، جای نماز، جای جوراب، رختخوابپیچ، رومیزی و تنپوشهای گوناگون به کار میرود. این تنوع در کاربردها باعث شده تا پارچههای جاجیمی شکیلتر، نفیستر و با ماندگاری بیشتر شوند.
تجهیزات و لوازم مورد نیاز جاجیمبافی
دستگاه جاجیمبافی ساختاری ساده دارد که شامل اجزای زیر است:
کوجی: در حین چلهکشی، با نخهای پنبهای تابیده شده بر روی چوبی در زمین قرار گرفته، گره خاصی ایجاد میکند. کوجی پهنای جاجیم را کنترل و تارهای زیر و رو را جدا میکند.
میخهای فلزی و چوبی: برای محکم نگه داشتن گلولههای رنگی در انتهای دستگاه استفاده میشوند.
سه پایه چوبی: اندازهای حدود یک متر دارد و برای نگه داشتن کوجی به کار میرود.
نورد: در جلوی دست بافنده قرار دارد و پارچه بافته شده به دور آن پیچیده میشود.
تخته چوبی: برای دفتین زدن و تنیده شدن تار و پود در هم به کار میرود.
قمیش: چوب یا نی که در حین چلهکشی برای جدا کردن تارها و حفظ ضربدر بین آنها استفاده میشود و بعد از چلهکشی در بین تارها باقی میماند.
سرند: در انتهای دستگاه پس از چوب هاف قرار دارد و نخها را دسته میکند تا از گره خوردن جلوگیری کند.
ماکو: جعبهای لوزی شکل چوبی که ماسوره در آن قرار میگیرد و به عبور راحت نخ پود کمک میکند.
ماسوره: از جنس نی، چوب یا پلاستیک است و نخهای پود روی آن پیچیده میشود.
این دستگاه را میتوان در حین بافت جمع کرد و پس از تغییر مکان دوباره برپا نمود، بدون اینکه به بافت آسیبی برسد.
اندازه و ابعاد جاجیم
پهنای جاجیمها بین ۲۰ تا ۳۵ سانتیمتر و طول آنها بین ۲۰ تا ۶۰ متر متغیر است. بسته به کاربرد، جاجیمها میتوانند برش داده و از پهنا به هم دوخته شوند.
دار جاجیمبافی ساختار سادهای دارد که با استفاده از سردار و زیردار، پس از چلهکشی، چارچوب آن شکل میگیرد. اجزایی مانند کوجی، کمان و شانه نصب و مهار میشوند تا شرایط بافت جاجیم فراهم شود.
در برخی شهرهای ایران از دارهای پارچهبافی نیز برای جاجیمدوزی استفاده میشود. در این روش، بافنده با جابجا کردن پدالهای دار با پا، فرآیند بافت را پیش میبرد. جاجیم در این دارها به صورت افقی و در کارگاههای آموزشی به صورت عمودی نیز بافته میشود.
طرح و رنگ جاجیم
نقوش جاجیمهای الموت شامل طرحهای ابری، اشکی، گلی (بلبلی) و ساده یا لت لتی است. در جاجیمهای بویین زهرا نیز طرح ساده یا لت لتی رایج است.
رنگهای مورد استفاده در جاجیم شامل قرمز، نارنجی، زرد، سیاه، سبز، آبی، سفید، سورمهای و کرم است. معمولاً رنگ قرمز و سرمهای برای زمینه و سایر رنگها برای نقشها به کار میروند. در گذشته، رنگرزی الیاف در مناطق شمالی ایران با مواد طبیعی انجام میشد، اما امروزه بیشتر از رنگهای شیمیایی و جوهری استفاده میشود و برخی بافندگان از الیاف رنگرزیشده آماده استفاده میکنند.
خدمات جاجیم دوزی در غرب تهران
ما در تیم قالیشویی غرب تهران، خدمات تخصصی ترمیم و رفوی هر نوع جاجیم توسط متخصصان ماهر ما انجام میشود. شما میتوانید با اطمینان کامل، خدمات شستشو، ترمیم و رفوی جاجیمهای خود را به این مرکز بسپارید. جاجیمدوزی، یکی از هنرهای باستانی و ارزشمند ایرانی، نیاز به دقت و مهارت خاصی در نگهداری و ترمیم دارد که تیم ما با استفاده از بهترین تجهیزات و روشهای نوین، این خدمات را به بهترین نحو ارائه میدهد. برای کسب اطلاعات بیشتر و استفاده از خدمات ما، همراه ما باشید.
سوالات متداول مردم در مورد جاجیم دوزی ریشه فرش
۱. جاجیم چیست؟
جاجیم یا جاجِم نوعی زیرانداز دو رو است که با دست بافته میشود. این پارچه ضخیم و مشابه پِلاس از نخهای رنگین و ظریف پشمی یا پنبهای یا ترکیبی از هر دو تشکیل شده است. جاجیمها در چهار بخش جداگانه بافته میشوند و پس از اتمام بافت، به یکدیگر متصل و دوخته میشوند. دار جاجیمبافی به صورت افقی روی زمین قرار میگیرد و این نوع بافت میتواند یکرو یا دورو باشد.
۲. جاجیم چه کاربردهایی دارد؟
جاجیم به دلیل نداشتن پرز و دو رویه بودن، کاربردهای متنوعی دارد. در گذشته به عنوان روانداز، زیرانداز، پلاس، فرش و رختخوابپیچ استفاده میشده است. همچنین در هنگام کوچ عشایر، برای بستهبندی و جابهجایی اسباب و لوازم و گاه به عنوان بالاپوش گرم استفاده میشد. امروزه، از جاجیم در تولید وسایلی چون پشتی، روتختی، روپشتی، کیفهای جاجیمی، روکش مبل و صندلی اتومبیل، سفره نان، سجاده، کوسن، دمپایی و تنپوشهای گوناگون استفاده میشود.
۳. مواد به کار رفته در جاجیم چیست؟
مواد اولیه مورد استفاده در جاجیم شامل پشم، پنبه، ترکیب پشم و پنبه، رنگهای طبیعی و در برخی موارد ابریشم است. پشم به دلیل دوام و قابلیت حفظ گرما، ماده اصلی در بسیاری از انواع جاجیم است. پنبه به دلیل نرمی و قابلیت رنگپذیری نیز استفاده میشود. ترکیب پشم و پنبه ویژگیهای هر دو ماده را در جاجیم ترکیب میکند. رنگهای طبیعی از گیاهان، ریشهها، میوهها و مواد معدنی استخراج میشوند و ابریشم به جاجیم جلوهای زیبا و مجلل میبخشد.
